Ο Χιώτης Ibrahim Edhem Pasha - από το σκλαβοπάζαρο στην εξουσία

Ο Ibrahim Edhem Pasha (1818 ή 1819-1893), επιστήμονας, μηχανικός μεταλλείων και πολιτικός της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, υπήρξε, κατά γενική ομολογία ένας έντιμος και ειλικρινής άνθρωπος. Όσες φωτογραφίες του έχουν διασωθεί, και είναι πολλές, τον παρουσιάζουν με λεπτά χαρακτηριστικά, πολύ σοβαρό, αδύνατο, μάλλον ψηλό, με θλιμμένο βλέμμα και με μια μελαγχολία διάχυτη στο πρόσωπό του. Φαίνεται, κάποιος πόνος βασάνιζε την ψυχή του!

Η ιστορία του ξεκινά από τη Χίο, το μυροβόλο από τα μαστιχόδεντρα νησί του Αιγαίου Πελάγους, το 1818 ή 1819, τη χρονολογία δηλαδή που γεννήθηκε. Ο τόπος που είδε το φως της ζωής, ήταν η Βέσσα, ένα από τα περίφημα Μαστιχοχώρια. Ήταν 4-5 ετών λοιπόν, όταν στις 11 Μαρτίου 1822 η Χίος ύψωσε τη σημαία της Επανάστασης υποκινούμενη από τους Σαμιώτες. Όμως δυστυχώς, αυτός ο ενθουσιώδης ξεσηκωμός μετά 20 μέρες καταπνίγηκε στο αίμα! Υπό την ηγεσία του αρχιναύαρχου Καρά Αλή, κατέπλευσε ο Οθωμανικός στόλος στο νησί που τόλμησε να σηκώσει κεφάλι στην Αυτοκρατορία, αποβιβάστηκαν χιλιάδες πάνοπλοι στρατιώτες, και στις 30 Μαρτίου ξεκίνησε μια σφαγή χωρίς έλεος! Χιλιάδες ψυχές χάθηκαν! Παιδιά από 3 ετών και κάτω, άντρες από 12 ετών και πάνω, καθώς και γυναίκες άνω των 40 ετών, κατακρεουργήθηκαν! Όπως σημειώνει σε αναφορά του, με φανερά σαδιστική ικανοποίηση, ο Τούρκος τοποτηρητής της Χίου Βαχίτ Πασάς: "το αίμα έρρευσε ποταμηδόν"! Ταυτόχρονα, όλες οι περιουσίες λεηλατήθηκαν! Και σύρθηκαν στα σκλαβοπάζαρα της Σμύρνης και της Κωνσταντινούπολης αμέτρητοι αιχμάλωτοι. Όπως σημειώνουν ο Ολλανδός διπλωμάτης στην Κωνσταντινούπολη Gaspar Testa, ο Άγγλος πρόξενος στη Σμύρνη Francis Werry, καθώς και ο Courrier Francais, παιδάκια μικρά, αγόρια και κορίτσια, δεμένα το ένα με το άλλο, και κρατώντας φοβισμένα τα χεράκια μεταξύ τους, οδηγήθηκαν στα σκλαβοπάζαρο της Σμύρνης. Τα πιο τυχερά, μέσα στην ατυχία τους, αγοράστηκαν για σκλάβοι, ή ό,τι άλλο τους επιφύλασσε η μοίρα τους. Εκείνα που κρίθηκαν ακατάλληλα, τα έριξαν στη θάλασσα και τα έπνιξαν. Και μερικά, που δεν κίνησαν ιδιαίτερα το ενδιαφέρον των αγοραστών, πουλήθηκαν για μόνο 30 γρόσια σε μερικούς φανατικούς μουσουλμάνους, οι οποίοι τα έσφαξαν σαν αρνάκια επιτόπου, πιστεύοντας ότι με αυτό τον αποτρόπαιο τρόπο θα κέρδιζαν τον Παράδεισο! Με παρόμοιο τρόπο οδηγήθηκαν στο σκλαβοπάζαρο της Κωνσταντινούπολης, 5.000 παιδιά από τη Χίο, και μέχρι τις 19 Ιουνίου πουλιόντουσαν όσο-όσο, μέχρι που επενέβη η αδελφή του Σουλτάνου, στην οποία ανήκε η Χίος ως φέουδο, και έπαψε αυτή την απάνθρωπη αγοραπωλησία. Το παζάρι των σκλάβων στην Πόλη, βρισκόταν στην περιοχή Σουλεϊμάν Χαν, πίσω ακριβώς από το τζαμί Ατίκ Αλή Πασά, εκεί που ήταν και η αγορά των πουλερικών. Μια λοιπόν από τις ημέρες που διεξαγόταν αυτό το σκλαβοπάζαρο παιδιών, διατέθηκε προς πώληση, σαν ένα καλό εμπόρευμα, και το πεντάχρονο αγόρι από τη Χίο, που εδώ εξιστορούμε το βίο του. Μέσα στον τρόμο του από την αναπάντεχη τροπή της ζωής του, είχε και τη στενοχώρια που έχασε τον αδερφό του, με τον οποίο είχαν αιχμαλωτιστεί μαζί. Εκείνο το αγόρι κατάφερε να δραπετεύσει και να βρει αρχικά καταφύγιο στην περιοχή του Κουσκουντζακίου, ένα προάστιο κατοικιμένο από ορθόδοξους χριστιανούς, στην ασιατική πλευρά του Βόσπορου. Εκεί, βρήκε περίθαλψη και συμπόνια από τους Έλληνες κατοίκους, και λίγο αργότερα κατάφερε να ξαναγυρίσει στο νησί του, να πάει στο χωριό του τη Βέσσα, και μεγαλώνοντας να γίνει ιερέας, γνωστός ως ''παπά-Νικολής''. Άλλη τύχη όμως, εντελώς διαφορετική, περίμενε τον μικρό αδερφό του. Το μικρό αγόρι από τη Χίο, κλαμένο, φοβισμένο, τρέμοντας σύγκορμο, όπως σίγουρα κι όλα τα υπόλοιπα παιδάκια, που τα εξέθεταν ολόγυμνα σαν φρέσκο κρέας, στάθηκε μπροστά σε ένα πλήθος που με άγριες φωνές προσπαθούσε να το διεκδικήσει, προσφέροντας ο καθένας την καλύτερη τιμή, ανάλογη με αυτό που έβλεπαν και εκτιμούσαν τα μάτια του! Για καλή τύχη του μικρού Χιώτη, εκείνη την ημέρα βρέθηκε στο σκλαβοπάζαρο ο αρχιναύρχος (καπουντάν πασάς) Χοσρέφ πασά (Koca Hüsrev Mehmed Pasha 1769-1855), του οποίου το όνομα δύο χρόνια αργότερα συνδέθηκε με την ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης, καθώς υπήρξε ο επικεφαλής του Οθωμανικού στόλου στις νικηφόρες για τους Έλληνες Ναυμαχίες της Σάμου (5 Αυγούστου 1824) και του Γέροντα, απέναντι από τη Λέρο που έλαβε χώρα στις 29 Σεπτεμβρίου του ίδιου χρόνου. Ο Χοσρέφ πασάς ήταν ένας άνθρωπος, καθώς λέγεται, ευφυής, φιλομαθής, καλλιεργημένος και ανεξίθρησκος. Και γνώριζε πολύ καλά τι θα πει δουλεία, γιατί κι εκείνος είχε σκλαβωθεί στην Κιρκασία όπου γεννήθηκε, στο βόρειο Καύκασο, πουλήθηκε, αγοράστηκε και τελικά απελευθερώθηκε. Και χάρη στις πολλές ικανότητές του, κατάφερε να διαπρέψει κατέχοντας υψηλά αξιώματα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία. Ίσως, από κάποιο ανατομικό του ελάττωμα, που όμως δεν τον εμπόδισε να αναρριχηθεί στην εξουσία, του είχαν δώσει και το παρατσούκλι «τοπάλ» που σημαίνει «κουτσός». Ο Χοσρέφ πασάς λοιπόν, που ποτέ του δεν απόκτησε δικά του παιδιά, έχοντας μεγάλη ευαισθησία στο θέμα «παιδί-σκλάβος» ενθυμούμενος πάντα τη δική του προϊστορία, είχε βάλει σαν σκοπό, να βοηθά τέτοια ανυπεράσπιστα παιδιά, να τα υιοθετεί και να τους δίνει ευκαιρίες στη ζωή τους. Εκείνη λοιπόν η ημέρα που οδήγησε τα βήματά του στο παιδικό σκλαβοπάζαρο, που αγοράκια και κοριτσάκια στριμωγμένα σαν ένα κοπάδι αρνάκια, περίμεναν με αγωνία τον αγοραστή τους, ήταν ίσως και η πιο τυχερή στη ζωή του μικρού παιδιού απ’ την Ελλάδα. Ο Χοσρέφ Πασάς, είδε το πεντάχρονο αγοράκι από τη Χίο και το συμπάθησε αμέσως. Πλήρωσε όσα του ζήτησαν και το οδήγησε προστατευτικά το παλάτι του.(Κάποια παραλλαγή της ιστορίας αναφέρει ότι το αγόρι εξαγοράστηκε από κάποιον έμπιστο του Χοσρέφ Πασά, ονόματι Χατζή Εφέντη, ο οποίος παρέδωσε τελικά το παιδί στον Οθωμανό αρχιναύαρχο). Ήταν ένα από τα 10 παιδιά, που με τον ίδιο ακριβώς τρόπο είχε αποκτήσει ο Χοσρέφ Πασάς εξαγοράζοντάς τα από τη σκλαβιά, τα είχε κάνει μέλη της οικογένειάς του, και είχε γίνει γι΄αυτά ο στοργικός, θετός τους πατέρας. Φυσικά, όλα τα αγόρια αυτά εξισλαμίστηκαν. Ο μικρός Χιώτης ονομάστηκε Ιμπραήμ Έντεμ.

Το παιδί αρχικά ''εκτελούσε τις ταπεινότερες δουλικές εργασίες'' στο οθωμανικό μέγαρο. Όμως ο Χοσρέφ το ξεχώρισε σύντομα, καθώς ''ήταν προικισμένο με μεγάλα ηθικά προτερήματα, σιδερένια θέληση και εξαιρετική ευφυΐα''. Βλέποντας ότι το αγόρι αυτό ήταν πολύ έξυπνο και με μεγάλη έφεση στα γράμματα, το παρέδωσε στη γυναίκα του που το μεγάλωσε σαν παιδί της. Σπούδασε αρχικά στο Οθωμανικό σχολείο, ενώ το ίδιο διάστημα ο θετός πατέρας του Χοσρέφ Πασάς, προχώρησε σε μεγάλες και ριζικές μεταρρυθμίσεις στον τουρκικό στρατό. Το 1826 κατήργησε το τάγμα των Γενιτσάρων και καθιέρωσε ένα νέο στρατιωτικό σώμα, το επονομαζόμενο «Μανσούρ», το οποίο είχε ως πρότυπο τον ευρωπαϊκό, τακτικό στρατό. Κατήργησε επίσης τις παραδοσιακές στολές και τα σαρίκια και καθιέρωσε από τότε και στο εξής το φέσι, σε συνδυασμό με την ανάλογη στρατιωτική στολή. Στο νέο αυτό στρατιωτικό σώμα, κατατάχτηκαν πρώτα-πρώτα 100 περίπου νεαροί άντρες, πρώην σκλάβοι, που είχε εξαγοράσει και υιοθετήσει ο Χοσρέφ Πασάς, και τους αποκαλούσε όλους «παιδιά» του. Όπως φρόντιζε για τα υπόλοιπα θετά παιδιά του, ο Χοσρέφ Πασάς φρόντισε και για τον μικρό Χιώτη Ιμπραήμ Έντεμ. Βλέποντας ότι του άρεσαν τα γράμματα, το 1832 τον παρουσίασε με ακόμα τρεις «γιους» του: τον Χουσεΐν, τον Αμπνουλλατίφ και τον Αχμέτ, στο Σουλτάνο Μαχμούντ Β΄ και εξασφάλισε για αυτούς από μια κρατική υποτροφία για ανώτερες σπουδές στο Παρίσι. Έτσι, ο Ιμπραήμ Έντεμ μαζί με τα «αδέρφια» του, υπό τη συνοδεία και την επιτήρηση του Γάλλου Αμεντέ Ζουμπέρτ, επιβιβάστηκαν σε ένα ιστιοφόρο πλοίο που τους μετέφερε στη Μασσαλία, και από εκεί, κατευθύνθηκαν στο Παρίσι. Και στα τέσσερα αυτά αγόρια άρεσε να υποστηρίζουν σε όσους τα ρωτούσαν, ότι ήταν Τσερκέζοι και προέρχονταν από τον Καύκασο, τόπο καταγωγής του θετού πατέρα τους Χοσρέφ Πασά.

Στις 15 Ιουλίου 1832 ο Χοσρέφ πασάς, σαν στοργικός πατέρας, έστειλε μια πολύ ενθαρρυντική επιστολή στον μικρό Ιμπραήμ Έντεμ, φανερώνοντάς του μέσα σε αυτήν, όλα τα τρυφερά, πατρικά συναισθήματα που έτρεφε γι΄αυτόν: ''Όταν σε διάλεξα, ανάμεσα σε άλλους νέους, των οποιών ανέλαβα την ανατροφή, εναπόθεσα πάνω σου όλες μου τις ελπίδες, για την επιστημονική κατάρτιση των νεαρών μουσουλμάνων της χώρας μας. Οι επιτυχίες σου, θα αποτελέσουν παράδειγμα στους εδώ αξιωματούχους, να αποφασίσουν και να αδράξουν και αυτοί την ευκαιρία, να στείλουν τα παιδιά τους να σπουδάσουν τη σοφία της Ευρώπης''! Ο δωδεκάχρονος μικρός αρχικά σπούδασε στο Institution Barbet και μετά δύο χρόνια συνέχισε, σπουδάζοντας μεταλλειολόγος στην Ecole des Mines, που είχε ιδρυθεί από το βασιλιά Λουδοβίκο 16ο, το 1783. Εκεί ο Ιμπραήμ Έντεμ συνδέθηκε με στενή φιλία, με τον συμφοιτητή του Louis Paster. Παράλληλα σπούδασε ζωγραφική στη Σχολή Καλών Τεχνών και έγινε σπουδαίος πορτρετίστας. Τελικά το 1839, αφού ολοκλήρωσε τις σπουδές του, και έχοντας γίνει ο πρώτος πτυχιούχος μεταλλειολόγος της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, επέστρεψε στην Τουρκία δύο μήνες μετά που ανέβηκε στο θρόνο ο Αμπντούλ Μετζίτ (Abdulmecid) ο Α΄, ο οποίος προήγαγε τον θετό πατέρα του Ιμπραήμ Έντεν σε Μέγα Βεζίρη. Ο Χοσρέφ πασάς, εκμεταλλευόμενος πλέον αυτή τη σπουδαία θέση τους, αποφάσισε να προωθήσει το θετό γιο του, που μόλις είχε αφιχθεί πτυχιούχος από το Παρίσι. Έτσι, ο Ιμπραήμ Έντεν, αφού έλαβε το βαθμό του λοχαγού στο Γενικό Επιτελείο, διορίστηκε αρχικά στο ορυχείο χαλκού Sariyer που βρισκόταν στο Βόσπορο, και το 1845 τέθηκε επικεφαλής μηχανικός στα ορυχεία Keban και Ergani. Το 1847 ανέλαβε υπηρεσία στο παλάτι και το 1849, με το βαθμό του υπασπιστή, δίδαξε μεταξύ άλλων γαλλικά και ζωγραφική στο Σουλτάνο Αμπνούλ Μετζίτ Α΄, καθώς και στους πρίγκιπες. Σύντομα, με το βαθμό πλέον του συνταγματάρχη, τοποθετήθηκε στο Ανώτατο Στρατιωτικό Συμβούλιο της Αυτοκρατορίας.

Το 1853, με το βαθμό του στρατηγού, εστάλη στην Κριμαία για να διευθετήσει καταστάσεις σχετικές με τον πόλεμο που διεξαγόταν εκεί, εκείνη την περίοδο. Με τη λήξη του πολέμου, το 1856, διορίστηκε μέλος του Συμβουλίου του Κράτους και Υπουργός Εξωτερικών. Και λίγο μετά, την περίοδο 1858-1861, καθώς και το 1863, διετέλεσε Υπουργός Εμπορίου. Ενώ, παράλληλα, υπηρέτησε και ως υπουργός Δημοσίων Έργων , καθώς και Υπουργός Παιδείας. Την εποχή που διορίστηκε από την Υψηλή Πύλη Υπουργός Δημοσίων Έργων, απόχτησε και τον τίτλο του Πασά. Ως Υπουργός Παιδείας το 1863, ίδρυσε κοντά στο ανάκτορο Τοπ Καπί, το πρώτο σύγχρονο τυπογραφείο της αυτοκρατορίας. Στην πορεία του χρόνου, ο Ιμπραήμ Έντεμ Πασάς υπηρέτησε ως κυβερνήτης-γενικός διοικητής (βαλής) σε διάφορες πόλεις της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, μεταξύ αυτών στα Τρίκαλα (1866) και στα Γιάννενα (1867), ενώ το 1868 υπήρξε μέλος του Συμβουλίου Επικρατείας. Το 1869, εποχή που υπηρετούσε στο Συμβούλιο Δημοσίων Έργων της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, συνέβαλε στην καθιέρωση της Γεωλογίας ως επιστήμης και εισηγήθηκε για την υιοθέτηση του δεκαδικού μετρικού συστήματος, το οποίο ξεκίνησε στη Γαλλία το 1799. Το 1870 διορίστηκε Υπουργός Δικαιοσύνης και το 1876 διετέλεσε Πρέσβης στο Βερολίνο. Στα τέλη του 1876 ως Πρόεδρος του Συμβουλίου Επικρατείας, εκπροσώπησε την Οθωμανική Κυβέρνηση στην περίφημη Διάσκεψη της Κωνσταντινούπολης, η οποία συστάθηκε από τις Μεγάλες Δυνάμεις, με σκοπό να συζητηθεί ο μεγάλος αναβρασμός που επικρατούσε την εποχή εκείνη στα Βαλκάνια, καθώς επίσης και να ληφθεί απόφαση για άμμεσες συνταγματικές μεταρρυθμίσεις στην Οθωμανική Αυτοκρατορία, που κρίνονταν απαραίτητες. Αυτό τελικά είχε ως αποτέλεσμα, την έγκριση του νέου Συντάγματος της χώρας. Ο Σουλτάνος Αμπντούλ Μετζίτ ο Β΄, που εκτιμούσε ιδιαίτερα τον Ιμπραήμ Έντεμ Πασά, εξαιτίας της φιλίας που είχε με τον μακαρίτη πατέρα του, και εκφράζοντας έμπρακτα την εύνοιά του προς αυτόν, στις 5 Φεβρουαρίου 1877 τον αναγόρευσε Μεγάλο Βεζίρη ( Vezir-I Azam ή Sadr-I Azam), πρωθυπουργό δηλαδή, και παρέμεινε σε αυτή τη θέση μέχρι τις 11 Ιανουαρίου 1878. Την ίδια περίοδο διετέλεσε πρόεδρος του νεοσύστατου Οθωμανικού Κοινοβουλίου, και αποχώρησε από αυτό με τη λήξη του Ρωσοτουρκικού Πολέμου (1877-1878).

Την περίοδο 1879-1882 υπηρέτησε ως Πρέσβης στη Βιέννη. Και στη συνέχεια, την περίοδο 1883-1885, υπηρέτησε ως Στρατιωτικός Μηχανικός και ως Υπουργός Εσωτερικών. Σε όλη τη διάρκεια της ζωής του, ο Ιμπραήμ Έντεμ Πασάς, απέφευγε να μιλά για την ελληνική καταγωγή του, ίσως για λόγους σκοπιμότητας, ή ίσως γιατί ήταν ένα αγκάθι που τον πλήγωνε μέσα του. Παρ΄όλα αυτά, καθώς λέγεται, όσο εξασκούσε τα δημόσια καθήκοντα και αξιώματά του, υπήρξε πολύ φιλικός προς τους Έλληνες , και ιδιαίτερα τους συμπατριώτες του Χιώτες. Ένας από τους τέσσερεις γιους του, ο Osman Hamdi Bey, γνωστός αρχαιολόγος, διακεκριμένος ζωγράφος, δήμαρχος του Πέραν, καθώς επίσης ιδρυτής και πρώτος επιμελητής του Αρχαιολογικού Μουσείου της Κωνσταντινούπολης, που ιδρύθηκε με Σουλτανικό διάταγμα το 1891, είναι εκείνος που αποκάλυψε την ταυτότητα της οικογένειας του πατέρα του, και είπε ότι προερχόταν από την ευγενή και αρχοντική οικογένεια των Σκαραμαγκά, των οποίων το όνομα αναφέρεται ήδη σε επίσημα ιστορικά έγγραφα ήδη από τον 12ο αιώνα. Η φημισμένη αυτή οικογένεια, καθώς λέγεται είχε τις ρίζες της στην Αθήνα, και στη Χίο εγκαταστάθηκαν τον 16ο αιώνα. Γιος του Ιμπραήμ Έντεμ Πασά ήταν και ο Halil Edhem Eldem, ο οποίος ανέλαβε τη διεύθυνση του Αρχαιολογικού Μουσείου της Κωνσταντινούπολης αμέσως μετά το θάνατο του αδερφού του Osman Hamdi Bey. Κάθε Έλληνας επισκέπτης αυτού του καταπληκτικού Μουσείου, με την επιβλητική νεοκλασική πρόσοψη, θαυμάζοντας τα χιλιάδες εκθέματα που προέρχονται από την κλασική, την ελληνορωμαϊκή και τη βυζαντινή περίοδο, μπορεί να το αισθανθεί καλά ότι αυτός ο χώρος δημιουργήθηκε με την ευαισθησία μιας ελληνικής καρδιάς, που χτυπούσε με αγάπη για τον πολιτισμό που άφησαν πίσω οι πρόγονοί της. Τέτοια ακριβώς, όπως ήταν και η ελληνική καρδιά των γιών του Ibrahim Edhem Pasha. Ένας ακόμα γιος του ήταν o Ismail Galib Bey, ο οποίος υπήρξε ο ιδρυτής της Νομισματικής. Από το γάμο του με την Φατμά Χανίμ, ο Ιμπραήμ Έντεμ Πασάς είχε επίσης ακόμα ένα γιο, το Μουσταφά, ο οποίος ήταν προϊστάμενος τελωνείου. Όταν ο Ιμπραήμ Έντεμ Πασάς είχε αποσυρθεί πλέον από τη δημόσια δράση του, πρότεινε στο Σουλτάνο να απονεμηθεί στον παλιό συμφοιτητή του, εγκάρδιο φίλο και Νομπελίστα Λουίς Παστέρ, το οθωμανικό παράσημο Μετζιτιέ Α΄τάξεως, όπως και έγινε. Παράλληλα, αναγνωρίζοντας ο Σουλτάνος και επιβραβεύοντας τις μεγάλες και σημαντικές, υψηλές υπηρεσίες του Ιμπραήμ Έντεμ προς την Οθωμανική Αυτοκρατορία, του δώρισε στην περιοχή Σκούταρι του Βοσπόρου, μια πολυτελή ξύλινη έπαυλη (αποκαλούμενη και ''γυαλί''). Εκεί, ο Ιμπραήμ Έντεμ Πασάς έζησε τα τελευταία χρόνια της ζωής του ήρεμα, μέσα στην οικογενειακή θαλπωρή των παιδιών και των εγγονιών του, και κυκλωμένος από τη μόνιμη συντροφιά των πάμπολλων και σπάνιων βιβλίων του! Πέθανε στην Κωνσταντινούπολη στις 20 Μαρτίου του 1893 σε ηλικία 75 ετών, και κηδεύτηκε στην περιοχή Σκούταρι, στο Μιχριμάχ Σουλτάν τζαμί. Ο Ιμπρήμ Έντεμ Πασάς άφησε πίσω του ένα πολύ σπουδαίο όνομα, που αποτελεί σταθμό στην νεότερη ιστορία της Τουρκίας. Και να σκεφτεί κανείς, ότι πίσω από όλα αυτά τα αξιώματα που επάξια υπηρέτησε, κρυβόταν η θεληματική ψυχή ενός ακόμα πολυμήχανου Έλληνα!

Βιβλιογραφία-Πηγές: Χρίστου Κ.Χριστοδούλου ''Ο Έλληνας Τούρκος'', εκδόσεις 'ΕΠΙΚΕΝΤΡΟ' 2016. Λήμματα από τη Wikipedia: Οικογένεια Σκαραμαγκά, Ετχέμ Πασάς, Σφαγή της Χίου, Edhem Pasha, Koca Mehmet Hüsrev Pasha. Καθώς επίσης από τις ιστοσελίδες: biyografya.com/biyografi/7158-Ethem Pasa και issuu.com/haseki01/doscs/i_lk_maden_m_hendi_si_i_brahi_m_edhem_p