Γυναίκες της Επανάστασης του 1821

«Η ανδρεία γυναίκα είναι πολυτιμότερη και από τα ακριβότερα πετράδια!» αναφέρει ο σοφός Σολομών στην Παλαιά Διαθήκη. Και όντως, όποτε οι γυναίκες στάθηκαν στο πλευρό τον αντρών στις μεγάλες στιγμές της ιστορίας, έδρεψαν επάξια και τις δικές τους δάφνες! Από τα αρχαία χρόνια μέχρι τις ημέρες μας, αν ανατρέξει κανείς στις χρυσές σελίδες της παγκόσμιας ιστορίας, θα διαβάσει για γενναίες γυναίκες με ανδρικό φρόνημα και τόλμη. Από τη μυθολογική, πάνοπλη σαν άντρα, θεά Αθηνά Παλλάδα, από τις μυθικές Αμαζόνες, από τις περίφημες μάνες της αρχαίας Σπάρτης, από την γενναία Εβραία της Παλαιάς Διαθήκης την Ιουδίθ, από την πολεμίστρια βασίλισσα της αρχαίας Παλμύρας τη Ζηνοβία, από την θρυλική Γαλλίδα Ζαν ντ’ Αρκ, μέχρι τις ηρωικές βασίλισσες της Ινδίας με πιο περίφημη ανάμεσά τους τη Τζάνσι κι Ράνι, που μαχόταν εναντίον των Άγγλων αποικιοκρατών έφιππη, μ’ ένα παιδί δεμένο στην πλάτη, σύγχρονη των δικών μας ηρωίδων του ‘21.

Για να φτάσουμε στην Ελλάδα, στα χρόνια της δικής μας Επανάστασης που ξέσπασε το 1821 για ν’ αποτινάξει τον τουρκικό ζυγό και να αναγεννήσει το δοξασμένο παγκοσμίως ελληνικό έθνος! Την εποχή εκείνη ξεχώρισαν, θρυλικές πλέον γυναίκες, όπως η Μπουμπουλίνα, η Μαντώ Μαυρογένους, η Δόμνα Βισβίζη και η Ασήμω Γκούρα.

Όμως, δύο δεκαετίες πριν, στα προεπαναστατικά χρόνια, κι άλλες γυναίκες της Ελλάδας έγραψαν τη δική τους ιστορία, με το ανδρείο φρόνημά τους και την γενναιότητά τους!

Το 1803, έτος που το θρυλικό Σούλι έπεσε στα χέρια των Τούρκων, αλλά και λίγο πριν, οι ηρωικές Σουλιώτισσες αρματωμένες σαν άντρες αντιμετώπισαν μέχρι θανάτου τους Τούρκους κατακτητές.

Η Μόσχω Τζαβέλα, γυναίκα του ήρωα Λάμπρου Τζαβέλα, διέπρεψε στη μάχη της Κιάφας ζωσμένη τ’ άρματα, και η ανδρειωσύνη της υμνήθηκε και στο γνωστό δημοτικό τραγούδι: «Εδώ ειν’ το Σούλι το κακό, εδώ είν’ το Κακοσούλι/ που πολεμούν μικρά παιδιά, γυναίκες σαν τους άντρες/ που πολεμάει η Τζαβέλαινα σαν άξιο παλικάρι!...»

Η όμορφη Σουλιώτισσα Λένω Μπότσαρη, αδερφή του ηρωικού Μάρκου, που προτίμησε να πέσει στο ποταμό Αχελώο να πνιγεί, παρά να πέσει σε χέρια Τούρκων. Έτσι έγινε κι αυτή θρύλος με το δημοτικό τραγούδι: «Η Λένω μον’ πήρε δίπλα τα βουνά, δίπλα τα κορφοβούνια,/ σέρνει τουφέκι σισανέ κι εγγλέζικα κουμπούρια/ έχει και στη μεσούλα της σπαθί μαλαματένιο./ -Εγώ είμαι η Λένω Μπότσαρη, η αδελφή του Γιάννη,/ σέρνω φουσέκια στην ποδιά και βόλια στις μπαλάσκες/ και ζωντανή δεν πιάνουμαι εις των Τουρκών τα χέρια!»

Η περίφημη για την ομορφιά της και «ξακουσμένη» κατά το δημοτικό τραγούδι, Χάιδω Γιαννάκη Σέχου, που πάνοπλη μαχόταν δίπλα στους Σουλιώτες και κάθε Τούρκου που σκότωνε, έπαιρνε τα δαχτυλίδια του και τα φορούσε τρόπαια στα στιβαρά της χέρια! Υπήρξε, στις περισσότερες μάχες, συμπολεμίστρια του Σουλιώτη οπλαρχηγού Φώτη Τζαβέλα. Μαζί του πολέμησε και στη Μάχη της Νάπολης το 1805, κατά του Ναπολέοντα.

Η ηρωική Δέσπω, γυναίκα του Γιωργάκη Μπότση, που ανήμερα Χριστούγεννα του 1803, πολιορκημένη από τους Τούρκους στον πύργο του Δημουλά κοντά στην Πρέβεζα, όπου είχε καταφύγει με νύφες και εγγόνια, προτίμησε να ανατιναχτεί βάζοντας φωτιά στο μπαρούτι, παρά να πιαστούν αιχμάλωτες από τους εχθρούς. Και τη γενναία θυσία της τη διέσωσε παραστατικά και το πασίγνωστο δημοτικό τραγούδι «Η Δέσπω κάνει πόλεμο με νύφες και μ’ εγγόνια.../Δαυλί στο χέρι άρπαξε, κόρες και νύφες κράζει: /-‘’Σκλάβες Τούρκων μη ζήσουμε! Παιδιά μαζί μ’ ελάτε!’’/ Χίλια φουσέκια ήταν εκεί κι αυτή φωτιά τους βάζει./ Και τα φουσέκια ανάψανε κι όλες φωτιά γενήκαν»!

Μα και για την πανέμορφη Ηπειρώτισσα Βασιλική Κονταξή, τη γνωστή σε όλους «κυρά-Βασιλική», αναφέρεται, ότι έσωσε πολλούς χριστιανούς από το τούρκικο μαχαίρι. Το κατόρθωσε, ημερεύοντας στη νεανική αγκαλιά της το γέρικο «λιοντάρι της Ηπείρου», τον Αλή πασά, που την είχε παντρευτεί, επιτρέποντάς της να κρατήσει την πίστη της, να χτίζει εκκλησίες και να εκτελεί τα θρησκευτικά καθήκοντά της ως χριστιανή, μέσα στο τούρκικο σαράι όπου είχε δικό της παρεκκλήσι!

Για να φτάσουμε στο Ζάλογγο, όπου η ηρωική θυσία των γυναικών εκεί, έγινε θρύλος στα στόματα όλου του κόσμου! Δεκέμβριο του 1803, κυνηγημένες 60 Σουλιώτισσες με μωρά στην αγκαλιά, αλλά και στην κοιλιά, και μαζί τους κάποιοι ανήμποροι άντρες, κατέφυγαν στο απόκρημνο φρύδι του Ζαλόγγου. Ξωπίσω τους έτρεχαν μέχρι τα δόντια οπλισμένοι οι εχθροί για να της πιάσουν, με ό,τι επακόλουθο είχε αυτό. Τότε πήραν τη γενναία απόφαση: «Θάνατος κι όχι σκλαβιά!» Αφού συνεννοήθηκαν μεταξύ τους, άρχισαν να εκσφενδονίζουν με δύναμη τα παιδιά τους στο αβυσσαλέο βάραθρο με τα κοφτερά βράχια. Κι έπειτα, πιασμένες χέρι-χέρι ξεκίνησαν χορό και με φοβερές κραυγές που ανατρίχιαζαν τους εχθρούς που τις καταδίωκαν, αφήνονταν στην αγκαλιά του φοβερού χάους του γκρεμού. Ο εθνικός ποιητής μας Διονύσιος Σολωμός ύμνησε εξαιρετικά, με τη γλαφυρή του πένα, αυτές τις ανώνυμες, ηρωικές γυναίκες: «Ταις εμάζωξε στο μέρος/ του Ζαλόγγου το ακρινό/ της ελευθεριάς ο έρως και ταις έμπνευσε χορό!/ Τα φορέματα σφυρίζαν/ και τα ξέμπλεκα μαλλιά./ Κάθε γύρο που εγυρίζαν/ κι από πάνω έλειπε μια»!..

Το ηρωικό παράδειγμα των Σουλιωτισσών στα επόμενα χρόνια ακολούθησαν κι άλλες γυναίκες. Το 1822 πολλές γυναίκες για να μην πιαστούν αιχμάλωτες έπεσαν με τα παιδιά τους στους καταρράχτες της Αραπίτσας στη Νάουσα και πνίγηκαν. Την ίδια χρονιά στον Ανάβατο της Χίου ο γκρεμός αποτέλεσε τη λύση στο δίλλημα της σκλαβιάς και της σφαγής! Το ίδιο επαναλήφθηκε το 1824 στα Ψαρά και το 1826 στο Χελμό.

Και τι να πρωτοπεί αλήθεια κανείς για την κορυφαία της Επανάστασης του ΄21, τη θρυλική Λασκαρίνα Μπουμπουλίνα! Ο ξεσηκωμός του Γένους τη βρήκε χήρα με δέκα παιδιά, από δυο γάμους με σπουδαίους καπεταναίους των Σπετσών. Πανέτοιμη για τον αγώνα της ανεξαρτησίας, πολιόρκησε από θαλάσσης με τα πλοία της το Ναύπλιο κι ενθάρρυνε τα παλικάρια της με πολεμικό μένος όταν δείλιαζαν στον κίνδυνο: «Είστε λοιπόν γυναίκες κι όχι άντρες; Εμπρός!» Και πόσες ακόμα πολιορκίες, και μάχες, και φρόνημα γενναίο, ώστε να αποκαλείται από τους σύγχρονούς της «ανδρειωτάτη Μπουμπουλίνα»! Χωρίς αυτό να μειώνει κάτι από τη γυναικεία προσωπικότητά της, όπως τόσο ωραία τη ‘’ζωγραφίζει’’ σ’ ένα ποίημά του ο Φαναριώτης Αλέξανδρος Σούτσος: «Η Μπουμπουλίνα ήτον ωραία!/Είχε τα βήματα στιβαρά./Και ως Άρτεμις κολοσσαία,/ επεριπάτει και φοβερά!/Μεγάλα όμματα είχεν Ήρας,/και βλέμμα γοργόν,/ σπείρον σπινθήρας!/Το χρυσοκέντητον ένδυμά της, ζώνη συνέσφιγγεν αργυρά/ και από ταύτης εις την πλευράν της, σπάθη εκρέμετο ηχηρά».

Κι ακόμα μια σπουδαία νησιώτισσα ηρωίδα, ήταν η Μυκονιάτισσα Μαντώ Μαυρογένους, που, γεμάτη πατριωτικό ζήλο, ήρθε σε ρήξη με τους δικούς της κι εγκατέλειψε το σπίτι της «Για να εκπληρώνω ήσυχα τον πόθο της ψυχής μου!» όπως έγραφε η ίδια σε μια επιστολή της. Πολέμησε, σώμα με σώμα, με τους πειρατές που απείλησαν το νησί της. Εξόπλισε δυο πλοία και τα έριξε στον αγώνα. Έστειλε εκστρατευτικά σώματα στην Τριπολιτσά, στα Δερβενάκια, στην Κάρυστο, στη Χίο και στη Σάμο κι έθεσε τον εαυτό της στα χέρια της Διοίκησης, να την τοποθετήσουν στην πιο επικίνδυνη θέση στο Ναυαρίνο, απέναντι στις στρατιές του Ιμπραήμ πασά, για να γίνει παράδειγμα και στις άλλες γυναίκες! Επίσης, συμμετείχε σε εράνους για τους πολιορκημένους Μεσολογγίτες. Κι εκτός από τον πόλεμο, η Μαντώ εκμεταλλευόμενη και τις σπουδές στις ξένες γλώσσες, έστειλε θερμές επιστολές στις Γαλλίδες και τις Αγγλίδες, εξάπτοντας τα φιλελληνικά συναισθήματά τους. Όπως το ίδιο έκανε και η αρχόντισσα Ευανθία Καΐρη απευθύνοντας επιστολές προς τις Ευρωπαίες και τις Αμερικανίδες, με τις οποίες εκλιπαρούσε για βοήθεια προς το ελληνικό έθνος.

Όχι άδικα λοιπόν, ο Ιωάννης Ζαμπέλιος έγραψε το 1843 στη θεατρική τραγωδία «Μάρκος Μπότσαρης»: «Δε γρυκάς Μάρκε, πόσαι εις την Ελλάδα/ γυναίκες άλλαι, συμπλέκονται με Τούρκους;/ Εξ ενός, μία, ανδρεία Μπουμπουλίνα,/ εις την Ναυπλίαν πολιορκεί τους Τούρκους!/ Κι εκ του ετέρου, Μαντώ η Μαυρογένους,/ άλλη ανδρειωμένη γυνή, στρατεύει!/ Όντως της νέας Ελλάδος ηρωίδες»!

Αλλά και η Θράκη έχει να επιδείξει τη δική της περίφημη ηρωίδα, τη Δόμνα Βισβίζη. Που μετά το θάνατο του άντρα της το 1822, «γεμάτη πατριωτικό ζήλο» όπως τόνιζε η ίδια σε επιστολή της, επί ενάμιση ολόκληρο χρόνο πολιόρκησε από θαλάσσης την Εύβοια, χωρίς να σκεφτεί κόπους αλλά και έξοδα.

Η πόλη της Αθήνας καμαρώνει για την όμορφη, ψηλή και λιγερόκορμη (γι’αυτό τη φώναζαν και «Νταλιάνα»), την Ασήμω Λιδωρίκη-Γκούρα, που καταγόταν από τη Φθιώτιδα. Μετά το θάνατο του άντρα της που ήταν φρούραρχος στην Ακρόπολη, ζώστηκε τ’ άρματα και πολέμησε γενναία τους Τούρκους που πολιορκούσαν τον ιερό βράχο, όπου και σκοτώθηκε από τουρκική βόμβα που έπεσε στο Ερέχθειο το 1827.

Αλλά και η κατασκοπία έπαιξε μεγάλο ρόλο στην εξέλιξη της Ελληνικής Επανάστασης. Και η πλούσια, νεαρή Κωνσταντινουπολίτισσα Μαριγώ Ζαραφοπούλα υπήρξε η πρώτη Ελληνίδα κατάσκοπος εκείνης της εποχής. Εκμεταλλευόμενη τις υψηλές γνωριμίες της με Τούρκους αξιωματούχος, κατασκόπευε και μετέφερε πολύτιμες πληροφορίες στους Έλληνες, είτε συνεργαζόμενη με μέλη της Φιλικής Εταιρίας στην Πόλη, είτε κατασκοπεύοντας το τουρκοκρατούμενο ακόμα τότε Ναύπλιο και την Τριπολιτσά, και μεταφέροντας πληροφορίες στον Κολοκοτρώνη και τον Δημήτριο Υψηλάντη, που της είχαν αναθέσει αυτή την πολύτιμη για την πατρίδα μας υπηρεσία.

Η αδούλωτη Μάνη είναι περήφανη για τις ηρωίδες της Κωσταντία Ζαχαριά και Σταυριανή Σάββαινα που πολέμησαν αντρίκια μαζί μ’ άλλες σκληραγωγημένες και περήφανες γυναίκες στη μάχη του Δυρού. Κι εκτός αυτού η Σάββαινα ένωσε τις δυνάμεις της με το στρατιωτικό σώμα του Κυριακούλη Μαυρομιχάλη και πολέμησε γενναία στις μάχες του Αλμυρό, του Βαλτετσίου και της Τριπολιτσάς.

Και φυσικά, ποιος δεν ξέρει την «Ψωροκώσταινα», την Πανωραία Χατζηκώστα, που κατέφυγε πρόσφυγας από το Αϊβαλί στο Ναύπλιο το Μάιο του 1821, και παρ’ όλο εξαντλημένη οικονομικά το 1826, δεν δίστασε να προσφέρει το ασημένιο δαχτυλίδι της και το στερνό της γρόσι, στον έρανο που έγινε για το πολιορκημένο Μεσολόγγι.

Κι εκτός από τις επώνυμες, υπήρξαν και τόσες άλλες ανώνυμες γυναίκες που πολέμησαν σαν λιοντάρια στο πλευρό των αντρών συναγωνιστών τους και έγραψαν τις δικές στους χρυσές σελίδες στην ιστορία. Πώς να μη θυμηθεί κανείς τις ηρωικές Μανιάτισσες που με δρεπάνια, ξύλα, πέτρες, αλλά και με νύχια και με δόντια, αναχαίτισαν το 1826 στο Δυρό τις ορδές του Ιμπραήμ, που επιχείρησαν να κάνουν απόβαση στον τόπο τους; Πολύτιμη λοιπόν η συνεργασία και η συμμετοχή των γυναικών σ’ αυτή την Επανάσταση, που ξεκίνησαν οι Έλληνες για να αποτινάξουν τον τουρκικό ζυγό μετά από 400 σχεδόν χρόνια σκλαβιάς.

Η απόφαση για την εναρκτήρια μέρα της Επανάστασης του ’21 ήταν γενική. Επιλέχτηκε (αν και μερικοί βιάστηκαν, ξεκινώντας λίγες μέρες νωρίτερα) η 25η Μαρτίου. Όχι τυχαία. Η εκκλησία γιόρταζε τον Ευαγγελισμό της Θεοτόκου. Δηλαδή, το χαρμόσυνο άγγελμα της έλευσης του Σωτήρα. Αυτήν λοιπόν την ίδια μέρα, επέλεξαν οι αρχηγοί να ξεκινήσουν την Επανάσταση, που θα ήταν και το ορόσημο της ευχάριστης αναγγελίας για την απελευθέρωση της Ελλάδας από τον τουρκικό ζυγό. Η μεγάλη αυτή ιστορική απόφαση ανήκε στον αρχηγό της Επανάστασης Αλέξανδρο Υψηλάντη, ο οποίος, όπως τονίζει ο Σπυρίδων Τρικούπης: «εμελέτα ν’ αρχίση τα ένοπλα κινήματά του την 25 Μαρτίου, ημέραν του Ευαγγελισμού, ως ευαγγελιζομένην την πολιτικήν λύτρωσιν του ελληνικού έθνους». Έτσι, όπως τονίζει χαρακτηριστικά και ο ένδοξος Θεόδωρος Κολοκοτρώνης: «Τους έλεγα, ότι: ‘’Την ημέραν του Ευαγγελισμού να είναι έτοιμοι, και κάθε επαρχία να κινηθή εναντίον των Τούρκων... Και όταν επιάσαμε τα άρματα, είπαμε: ‘’Πρώτα υπέρ πίστεως και έπειτα υπέρ πατρίδος!’’. Της Ευρώπης αι επαναστάσεις εναντίον των διοικήσεών τους είναι εμφύλιος πόλεμος. Ο εδικός μας πόλεμος ήτο πλέον (πιο) δίκαιος. Ήτον έθνος με άλλον έθνος».

Και ο Σαμιώτης ποιητής, μέλος της Φιλικής Εταιρίας και αγωνιστής του ’21 Γεώργιος Κλεάνθης τονίζει σαφέστατα ότι η Επανάσταση έγινε: «Για του Χριστού την πίστη την αγία και της πατρίδος την ελευθερία»! Κι εκτός από τη θρησκεία και την πατρίδα ήθελαν και κάτι άλλο να διαφυλάξουν οι φωτισμένοι αυτοί Έλληνες: τα μνημεία του αρχαίου μας πολιτισμού! Ο Μακρυγιάννης απέτρεπε με θέρμη και ζήλο τους Έλληνες από το εμπόριο των αρχαιοτήτων: «Και δέκα χιλιάδες τάλαρα να σας δώσουν, να μην το καταδεχτείτε να βγουν από την πατρίδα μας. Δι’ αυτά πολεμήσαμεν»!

Και ο σοφός Γέρος του Μωριά παρότρυνε τον Καποδίστρια να συντηρήσει το αρχαίο θέατρο του Άργους, γιατί, όπως του είπε: «Έρχονται από την Ευρώπην και εξοδεύουν να βλέπουν εκείνες τες πέτρες, και εμάς είναι τιμή να καθαρίσωμεν τις πέτρες να φαίνονται»! Έχοντας τέτοιους ρωμαλέους αλλά και σοφούς ηγέτες η Ελληνική Επανάσταση, πώς να μην είχε το νικηφόρο της αποτέλεσμα, που ήταν και το κρυφό όνειρο κάθε Γραικού, προπάντων μάλιστα των πρωτεργατών της;

Ας τιμήσουμε λοιπόν σήμερα και ας ζητωκραυγάσουμε για όλους αυτούς τους ήρωες, άντρες και γυναίκες, επώνυμους και ανώνυμους, που χίμηξαν σαν λιοντάρια στον εχθρό, για να αναπνέουμε εμείς σήμερα ελεύθεροι! Τιμή και δόξα στους ήρωες και τις ηρωίδες μας! Τιμή και δόξα στο ένδοξο Ελληνικό Έθνος! Ζήτω στην Ελλάδα μας!

(Μανώλης Τασούλας 25 Μαρτίου 2024)